Uniwersytet Powszechny. WYKŁAD PROFESORA EDMUNDA WITTBRODTA

WYZWANIA STOJĄCE PRZED KSZTAŁCENIEM ZAWODOWYM W POLSCE
W KONTEKŚCIE CZŁONKOSTWA W UNII EUROPEJSKIEJ

We współczesnym świecie powszechnie operuje się takimi pojęciami, jak: globalizacja, społeczeństwo wiedzy, gospodarka oparta na wiedzy, efektywność, standard życia. Globalizacja związana jest między innymi z tym, że mamy wspólne problemy, nowe możliwości komunikowania się, nową sytuację polityczną, konkurencję globalną, a także nowe zagrożenia. Społeczeństwo wiedzy (czasem określane mianem społeczeństwa informacyjnego) wiąże się ze wzrostem poziomu edukacji, gwałtownym wzrostem wiedzy (np. rewolucja w genetyce), ogromnym wzrostem ilości informacji, nowymi technologiami komunikowania się (Internet, e-mail, bazy danych), potrzebą kształcenia ustawicznego. Coraz bardziej liczą się: umiejętność, kreatywność, postawy, jakość wiedzy. Gospodarka oparta na wiedzy ma dziś zasadniczy wpływ na jakość życia, efektywność, lepsze spełnianie oczekiwań, wykorzystanie nowych produktów i technologii. Czynnikiem produkcyjnym jest przede wszystkim wiedza, a dopiero potem: kapitał, praca, czy ziemia. Tworzy ona istotne mechanizmy konkurencji w świecie globalnym. Potrzeba efektywności dotyczy wielu dziedzin naszego życia, między innymi edukacji (krótsze studia, lepsze spełnianie potrzeb studiujących i środowiska) oraz badań (bliższa współpraca z gospodarką, technoparki, centra innowacyjne). Rosnący standard życia wiąże się z oczekiwaniami dotyczącymi nie tylko poziomu ekonomicznego, ale szeroko pojętej jakości naszego życia (zdrowie, zatrudnienie, relacje międzyludzkie).

Obecnie dwie trzecie przyrostu produktu krajowego brutto powstaje w wyniku rozwoju intelektualnego społeczeństwa. W USA trzydzieści proc. zatrudnionych jest na stanowiskach twórczych. W państwach rozwiniętych, co drugi dorosły dokształca się (w Polsce, co ósmy). Dwadzieścia proc. najbogatszych ma ponad dziewięćdziesięcioprocentowy dostęp do Internetu, a dwudzieścia proc. najbiedniejszych tylko dwudziesięcioprocentowy. Przewiduje się, że w najbliższych kilkunastu latach motorem postępu w ponad trzydziestu proc. będą techniki informacyjne, w dwudziestu – biotechnologia, zaś piętnastu – rozwiązania interdyscyplinarne. W ocenie ekspertów w perspektywie czterdziestu, pięćdziesięciu lat aż siedemdziesiąt proc. stanowisk będzie wymagało wyższego wykształcenia. Dwadzieścia procent dorosłych produkować będzie niezbędne dobra w skróconym czasie dwudziesto, dwudziestopięciogodzinnego tygodnia pracy. Pracodawcy wymagać będą mniej pracy a więcej kwalifikacji. Zatem zasadniczo zmienia się model społeczeństwa; przechodzimy od kształcenia „na” całe życie do kształcenia „przez” całe życie. W Unii Europejskiej kształcenie na poziomie wyższym odgrywa ważną rolę, również dlatego, że dotyczy siedemnastu milionów studentów oraz półtora miliona pracowników, w tym pół miliona naukowców.

Kształcenie przez całe życie, nazywane też kształceniem ustawicznym, ma strategiczne znaczenie w Unii Europejskiej. W strategicznych celach Komisji Europejskiej na lata 2005-2009 stwierdza się: Konieczne jest przywrócenie Europy na ścieżkę długoterminowego dobrobytu. Celowi temu ma służyć odświeżenie i nadanie nowego kierunku Strategii Lizbońskiej, której zamierzeniem będzie tworzenie nowych i lepszych miejsc pracy poprzez wyższy wzrost gospodarczy. Ponadto zapewnieniu bardziej konkurencyjnej i dynamicznej Europy służyć będą ekonomiczne i socjalne reformy oraz dynamicznie rozwijająca się gospodarka oparta na wiedzy. Tworzeniu gospodarki opartej na wiedzy będzie służyło ustanowienie europejskiego obszaru edukacyjnego i europejskiego obszaru badawczego. Natomiast w szczegółowych propozycjach Komisji Europejskiej dotyczących działań służących osiąganiu podstawowych celów, mowa jest o tym, że najpilniejszą kwestią stojącą dziś przed Europą jest: zapewnienie funduszy w budżecie UE na inwestycje we wzrost i nowe miejsca pracy (badania i rozwój, nowoczesne technologie, najwyższe kwalifikacje, wydajne sieci); inwestycje UE na poziomie trzy procent produktu narodowego brutto w rozwój badań, z czego jedna trzecia powinna pochodzić z sektora publicznego; znaczące zwiększenie inwestycji UE w szkolnictwie wyższym, a przede wszystkim o lepsze dostosowanie rynków pracy do zmian – kształcenie ustawiczne.

Młodzi ludzie, bądź ich rodzice, często stawiają pytanie, jaki zawód wybrać: wymarzony, oferowany (np. przez uczelnie), modny, opłacalny (też w kontekście członkostwa w UE), czy też potrzebny w gospodarce? Lepiej jest być „mechatronikiem czy hydraulikiem”? Jak pokazują sondaże, kierunek studiów jest często nieistotny dla pracodawcy. Wielkie firmy uważają np., że:ważniejszy od kierunku wykształcenia jest profil osobowościowy, samodzielność, kreatywność, komunikatywność, chęć uczenia się (Masterfoods); poza bardzo specjalistycznymi stanowiskami kierunek studiów jest dla nas nieistotny. Filolog klasyczny może świetnie sprawdzić się w dziale marketingu, byle myślał analitycznie i innowacyjnie, był liderem, potrafił pracować w zespole (Procter&Gamble); ważna jest zdolność do przystosowywania się do zmian, czy wręcz samodzielne proponowanie zmian i postrzeganie ich jako szans wpływania na biznesową rzeczywistość (Kompania Piwowarska).

Ze spotkań z ministrami edukacji narodowych państw OECD utkwiło mi w pamięci pojęcie „kompetencje dla wszystkich”. „Kompetencje” oparte są na trzech filarach. Pierwszy dotyczy określania kompetencji (np.: języki obce, informatyka, techniki komunikacyjne, genetyka, biotechnika, bionika, biomechanika, inżynieria materiałowa), drugi ich monitorowania, zaś trzeci ich uznawania (certyfikacja). Sposób budowania kompetencji jest dziś otwarty. Można je zdobywać nie tylko w szkole czy uczelni, ale także w domu (np. w USA –Home Education), za pośrednictwem organizacji pozarządowych (szkoły społeczne, firmy komputerowe), poprzez Internet lub telewizję. Coraz częściej też jest mowa o nauce na odległość, a co więcej – pracy na odległość (zapewnia ciągłą współpracę międzynarodową, wirtualne pracownie lub laboratoria). Kompetencje „dla wszystkich” oznacza potrzebę wyrównywania szans bez względu na możliwości fizyczne, wiek, czy odległość. Kształcenie ustawiczne odgrywa w tym procesie istotną rolę.

Określanie niezbędnych kompetencji jest związane z potrzebami otoczenia. Są one trudne do określenia w szybko zmieniającej się rzeczywistości (nie można dziś przewidzieć niezbędnych zawodów w perspektywie pięciu, dziesięciu lat, a praktyka państw rozwiniętych pokazuje, że niezbędne jest pięcio, ośmiokrotne przekwalifikowanie w życiu zawodowym). Wiadomo jednak, że konieczna wysoka wiedza ogólna (języki obce, informatyka, przedsiębiorczość, kreatywność, umiejętności, zarządzanie, rozumienie rzeczy i zjawisk, rozumienie osiągnięć nauki i technologii). Stąd niezbędny jest system kształcenia zawodowego, który umożliwia wielokrotne, krótkie (do 2 lat) zdobycie niezbędnego zawodu (elastyczność, adaptacyjność). Potrzebny jest model partnerski w układzie: szkoła, rodzina, samorząd, pracodawcy. Lepiej jest mówić o cechach ogólnych kwalifikacji, niż o przygotowaniu do konkretnych zawodów. Dla określenia kompetencji konieczna jest obserwacja ogólnych tendencji rozwojowych i pojawiających się problemów w skali globalnej w perspektywie co najmniej pięciu, dziesięciu lat (osiągnięcia nauki i technologii, np. rewolucja w genetyce, biomedycyna); tendencje demograficzne (np.: starzenie się społeczeństwa, problemy zdrowotne, migracje); problemy ochrony środowiska. Przydatna też jest analiza strategii rozwoju regionalnego (np. u nas mowa jest o: biotechnologii, biofizyce, informatyce, robotyce, logistyce, turystyce, budownictwie). Nie każdy musi to robić osobiście. W Unii Europejskiej ogromną rolę odgrywają doradcy zawodowi.

W Unii Europejskiej podjęte zostały priorytetowe działania dotyczące: tworzenia kultury i nadania wysokiej rangi uczeniu się przez całe życie; zwiększenia powszechnego dostępu do informacji i doradztwa dotyczącego możliwości edukacyjnych; zwiększenia inwestowania w uczenie się, zarówno w wymiarze finansowym jak i czasowym; przybliżenia uczącym się możliwości edukacyjnych; upowszechnienia umiejętności i kompetencji podstawowych, charakterystycznych dla społeczeństwa wiedzy; rozwoju innowacyjnych koncepcji (metod i technologii) uczenia się i nauczania.

Kluczową rolę w budowaniu społeczeństwa wiedzy odgrywa kształcenie ustawiczne. Inicjatywa kształcenia ustawicznego opiera się na tworzeniu możliwości edukacji w każdym wieku i na wszystkich poziomach, zarówno w szkołach, jak i w formach pozaszkolnych. Sformułowane zostały nawet wskaźniki kształcenia ustawicznego dotyczące: inwestycji, uczestnictwa oraz przedwczesnego kończenia nauki; monitorowania postępów w zakresie inwestowania czasu oraz pieniędzy; poprawy na rzecz jakości pracy; rozwoju informacji statystycznych dotyczących kształcenia ustawicznego; identyfikacji obszarów, w których miał nastąpić rozwój wskaźników w zakresie jakości kształcenia ustawicznego (konsultacje ekspertów z 36 państw europejskich).

Kształcenie ustawiczne w Polsce przez wiele lat traktowane było marginalnie. Nawet dziś brak jest w pełni wiarygodnych danych. Według przybliżonych danych w edukacji ustawicznej w Polsce uczestniczy około trzynaście proc. populacji, podczas gdy średnia dla krajów OECD wynosi ponad trzydzieści. Liczba osób dokształcających się średnio w ciągu roku w Polsce w ostatnich latach wynosi około dziesięciu proc. pracujących w gospodarce, zaś w krajach Unii Europejskiej około dwadzieścia. Każdy zatrudniony poświęca na szkolenie w formach zorganizowanych średnio dwie godziny rocznie, a w krajach rozwiniętych około sześćdziesiąt. W 2000 roku wydatki na doskonalenie, dokształcanie i przekwalifikowanie w sektorze prywatnym stanowiły około ośmiu dziesiątych proc. kosztów pracy. Około czterdzieści proc. osób dorosłych uczestniczących w szkoleniach finansuje naukę we własnym zakresie, a także czterdzieści proc. przedsiębiorstw finansuje lub współfinansuje kształcenie ustawiczne. Około dwadzieścia pięć procent pracodawców natomiast oferuje pracownikom kursy szkoleniowe.

Rada Europejska wezwała państwa członkowskie, aby we współpracy z Komisją i Radą Unii Europejskiej, podjęły działania na rzecz:zwiększenia nakładów w dziedzinie inwestycji w zasoby ludzkie (liczba młodych ludzi w wieku 18-24 lata posiadających jedynie średnie wykształcenie powinna ulec do 2010 roku zmniejszeniu o połowę); przekształcenia szkół i ośrodków kształcenia w nowoczesne, ogólnodostępne centra edukacyjne o charakterze wielofunkcyjnym; wprowadzenia europejskiego certyfikatu potwierdzającego posiadanie podstawowych umiejętności informatycznych; zdefiniowania środków na rzecz zwiększenia mobilności studentów oraz kadry nauczycielskiej i instruktorskiej, m.in. poprzez znoszenie barier w uznawaniu kwalifikacji i okresów nauki.

Przyjęte zostały również Cele realizacji Strategii Lizbońskiej w dziedzinie edukacji i kształcenia (do 2010 roku): średni odsetek osób przedwcześnie kończących naukę nie powinien przekraczać dziesięciu proc.; całkowita liczba absolwentów kierunków matematycznych, naukowych i technologicznych w UE powinna wzrosnąć przynajmniej o piętnaście proc. przy równoczesnym zmniejszeniu nierównowagi mężczyzn i kobiet; przynajmniej osiemdziesiąt pięć proc. ludzi w wieku 22 lat w Unii Europejskiej powinno mieć ukończoną szkołę średnią drugiego stopnia; odsetek osób w wieku 15 lat o niskich umiejętnościach w Unii powinna zostać zmniejszony o przynajmniej dwadzieścia proc. w porównaniu z rokiem 2000; średni poziom uczestnictwa dorosłych w kształceniu ustawicznym powinien wynosić w UE przynajmniej dwanaście proc. populacji (w wieku 25-64 lata) wśród osób pracujących.

Wszystkie przytoczone dane oraz podejmowane działania stanowią wyzwania stojące przed kształceniem zawodowym w Polsce w kontekście naszego członkostwa w Unii Europejskiej. Bardzo ważną rolę w budowaniu społeczeństwa wiedzy odgrywa kształcenie ustawiczne. Opracowanie wspólnych europejskich punktów odniesienia i zasad może skutecznie wspierać rozwój polityk krajowych.